به گزارش پتروپیام: مسئله ناترازی بنزین در ایران در سال‌های اخیر به یکی از جدی‌ترین دغدغه‌های حوزه انرژی تبدیل شده است. اگرچه ظرفیت پالایشی کشور با وجود تأسیسات فرسوده و شرایط تحریمی همچنان توانسته تولید را افزایش دهد، اما مصرف داخلی با سرعتی بیشتر از تولید رشد کرده و همین موضوع باعث بروز کمبودهای دوره‌ای و نگرانی از واردات شده است. کارشناسان بر این باورند که سه عامل اصلی مصرف بی‌رویه، قاچاق گسترده سوخت و ضعف صنعت خودروسازی در بهره‌وری سوخت، منشأ اصلی این ناترازی است. در کنار این چالش‌ها، دولت چهاردهم راهبردهایی چون افزایش ظرفیت پالایشی، توسعه خطوط انتقال و مدیریت مصرف را در دستور کار قرار داده تا از بروز بحران‌های آتی جلوگیری کند.
مصرف بی‌رویه و ضعف ساختاری در خودروسازی
یکی از مهم‌ترین دلایل ناترازی بنزین در ایران، رشد بی‌وقفه مصرف است. در حالی که طی 9 سال گذشته تولید روزانه بنزین بیش از دو برابر شده، همچنان تقاضا از عرضه پیشی گرفته است. مصرف بی‌رویه در میان خانوارها، بهره‌وری پایین خودروهای داخلی و ضعف صنعت خودروسازی در تولید محصولات کم‌مصرف، موجب شده میزان مصرف سرانه سوخت در ایران بالاتر از میانگین جهانی باشد.
خودروهای تولیدی در ایران نه‌تنها از نظر استانداردهای زیست‌محیطی عقب‌تر از نمونه‌های جهانی هستند، بلکه میزان مصرف آن‌ها به‌طور میانگین چند لیتر بیشتر از خودروهای هم‌رده خارجی است. این مسئله باعث شده حتی با افزایش تولید بنزین در پالایشگاه‌ها، باز هم ناترازی ادامه یابد. علاوه بر این، سیاست‌های قیمت‌گذاری سوخت و پایین بودن بهای آن در مقایسه با کشورهای همسایه، انگیزه‌ای برای صرفه‌جویی در مصرف باقی نگذاشته است.
به گفته تحلیلگران، اگر بهره‌وری ناوگان حمل‌ونقل عمومی و شخصی افزایش یابد، می‌توان تا چندین میلیون لیتر در روز از مصرف بنزین کاست؛ اما ادامه روند فعلی، فشار سنگینی بر صنعت پالایش و منابع ملی تحمیل خواهد کرد.
قاچاق سوخت؛ زخم پنهان بر پیکره اقتصاد
قاچاق گسترده سوخت به کشورهای همسایه یکی دیگر از عوامل اصلی ناترازی است. پایین بودن قیمت داخلی نسبت به نرخ‌های جهانی، تفاوت چشمگیری ایجاد کرده که قاچاقچیان از آن بهره‌برداری می‌کنند. برآوردها نشان می‌دهد روزانه چند میلیون لیتر سوخت از کشور به صورت غیرقانونی خارج می‌شود؛ موضوعی که هم منابع ملی را هدر می‌دهد و هم فشار بر تولید داخلی را تشدید می‌کند.
با وجود اقدام‌های نظارتی و استفاده از سامانه‌های هوشمند برای رصد توزیع، همچنان بخش قابل‌توجهی از فرآورده‌های نفتی به بازارهای غیررسمی راه پیدا می‌کند. مقابله با قاچاق نیازمند عزم چندجانبه، از اصلاح قیمت‌گذاری تا تقویت سیستم‌های کنترلی است. در غیر این صورت، افزایش تولید بنزین نیز نمی‌تواند پاسخگوی نیاز واقعی داخل باشد، چرا که بخش مهمی از آن از مسیر غیرقانونی خارج می‌شود.
از سوی دیگر، کارشناسان بر این باورند که مدیریت مصرف و مقابله با قاچاق می‌تواند جایگزینی مطمئن برای واردات باشد. به بیان دیگر، اگر مصرف داخلی متعادل و قاچاق کنترل شود، نیازی به واردات بنزین وجود نخواهد داشت و حتی امکان صادرات فرآورده‌ها نیز فراهم می‌شود.
راهبردهای دولت چهاردهم برای عبور از ناترازی
با تشدید ناترازی، دولت چهاردهم مجموعه‌ای از راهبردها را برای مدیریت این چالش در دستور کار قرار داده است. نخستین راهبرد، افزایش تولید و ارتقای کیفیت فرآورده‌های پالایشی است. در سال نخست این دولت، تولید روزانه بنزین و نفت‌گاز هر کدام حدود پنج میلیون لیتر افزایش یافت و تا پایان امسال دو پالایشگاه جدید با ظرفیت 180 هزار بشکه در روز به مدار خواهند آمد. همچنین سه طرح کیفی‌سازی فرآورده‌های نفتی با سرمایه‌گذاری حدود سه میلیارد دلار در حال بهره‌برداری است که به بهبود استانداردها و افزایش تولید کمک خواهد کرد.
راهبرد دوم توسعه زیرساخت‌های انتقال و توزیع است. بخش عمده پالایشگاه‌ها در جنوب کشور قرار دارند، در حالی که مصرف بیشتر در شمال کشور رخ می‌دهد. برای حل این نابرابری جغرافیایی، طرح‌های انتقال نظیر خط لوله بندرعباس – رفسنجان و خط سبزآب – شازند به طول 800 کیلومتر و سرمایه‌گذاری بیش از 720 میلیون دلار افتتاح شده‌اند. این خطوط علاوه بر کاهش تردد هزاران نفتکش جاده‌ای و کاهش ریسک‌های اقتصادی و ایمنی، امکان بهره‌برداری بهتر از ظرفیت پالایشی کشور را فراهم می‌کنند.
سومین راهبرد، تمرکز بر مدیریت مصرف و افزایش بهره‌وری است. اجرای طرح‌های نوسازی ناوگان حمل‌ونقل عمومی، توسعه خودروهای برقی و استفاده از سازوکار گواهی صرفه‌جویی از جمله اقداماتی است که می‌تواند در بلندمدت از شدت رشد مصرف بکاهد. همچنین مقابله با قاچاق سوخت و کنترل دقیق توزیع فرآورده‌ها سبب شده تنها در پنج ماه نخست سال جاری حدود پنج میلیون لیتر در روز کاهش مصرف نفت‌گاز محقق شود.
مجموعه این اقدامات باعث شده ذخایر سوخت کشور در سال نخست دولت چهاردهم نسبت به سال قبل در وضعیت بهتری قرار گیرد و زمینه برای عبور از دوره‌های پیک مصرف همچون زمستان یا شرایط بحرانی مشابه «جنگ 12 روزه» فراهم شود.
ناترازی بنزین در ایران پدیده‌ای چندوجهی است که ریشه در مصرف بی‌رویه، بهره‌وری پایین خودروها و قاچاق گسترده دارد. هرچند صنعت پالایش کشور با اتکا به توان نیروی انسانی و توسعه پروژه‌های جدید توانسته تولید را به‌طور قابل‌توجهی افزایش دهد، اما بدون اصلاح الگوی مصرف و کنترل قاچاق، این تلاش‌ها به نتیجه کامل نخواهد رسید. آینده تعادل‌بخشی به بازار بنزین در گرو ترکیب سیاست‌های تولیدی، زیرساختی و مدیریتی است؛ سیاست‌هایی که اگر به‌طور هم‌افزا اجرا شوند، می‌توانند ایران را از واردات بی‌نیاز کرده و حتی مسیر صادرات پایدار فرآورده‌های نفتی را هموار سازند.
لیلا احمدی افشار
0 دیدگاه